Gospodarzem szlaku jest Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze Oddział Miejski im. Mariana Sydowa w Toruniu, do którego należy zgłaszać wszelkie uwagi na temat szlaków.
Kontakt : ul. Piekary 41, 87-100 Toruń, tel. 56 622 29 21
Autorem szczególowych opisów poszczególnych szlaków jest pan Henryk Miłoszewski Prezes PTTK Oddziału Miejskiego w Toruniu.
Szczególowy opis szlaku dostępny na stronie
http://www.pttk.torun.pl/TO-2214z.html
0,0 km Brodnica (dworzec PKP) – miasto. Prawa miejskie w 1298 roku. W latach 1317 – 1479 znajdowała się w rękach Krzyżaków. Dzielnica miasta – Michałowo, we wczesnym średniowieczu było ośrodkiem ziemi Michałowskiej, a które książę kujawski Leszek sprzedał w 1317 r. zakonowi krzyżackiemu. W 1479 roku Brodnicę włączono do Korony. Rozkwit gospodarczy miasta nastąpił w XVI wieku oraz w latach 1604 – 1625 (za rządów Anny Wazówny). W latach 1807 – 1815 Brodnica należała do Księstwa Warszawskiego. Obecnie posiada około 28.000 mieszkańców. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny św. Katarzyny pochodzi z przełomu XIII/XIV wieku, ceglany, gotycki, wewnątrz polichromia gotycka, renesansowa oraz barokowa, gotyckie rzeźby z 2 połowy XIV wieku oraz krucyfiks z 2 połowy XIV wieku; kościół i klasztor Reformatorów (obecnie franciszkanów) z fundacji Józefa i Rozalii z Czapskich Pląskowskich w 1751 roku. Kościół barokowy z wyposażeniem rokokowym, klasztor o skromnych cechach barokowych; Wieża Mazurska z początku XIV wieku, gotycka; Brama Chełmińska z 2 połowy XIV wieku; wieża i szczyt ratusza gotyckiego z końca XIV wieku, który spalił się w 1631 roku a następnie został rozebrany w 1868 roku; spichlerz renesansowy z 1604 roku, przebudowany XIX/XX wieku; pałac Anny Wazówny, wzniesiony około 1564 roku przez starostę Rafała Działyńskiego, przebudowany w 1969 roku; zamek krzyżacki wzniesiony w latach 1308 – 1339, jako siedziba komturów krzyżackich. Od 1479 do 1772 roku siedziba starostów polskich m.in. Działyńskich (1485 – 1604), Anny Wazówny (1604 – 25). W czasie wojen szwedzkich zniszczony, rozebrany przez władze pruskie w XVIII wieku, zostały zachowane zarysy murów i częściowo piwnice, wysoka 54 m ośmioboczna wieża, częściowo budynek bramy oraz duże partie murów obronnych przedzamcza. Przy ulicy Kamionka dąb – pomnikowy (460 cm). Na uwagę zasługuje trójkątny rynek. Węzeł szlaków turystycznych: międzynarodowego żółtego E-11 prowadzącego z Torunia, przez Golub-Dobrzyń – Brodnicę, do Radomna o długości 160 km, niebieskiego z Brodnicy do Ostrowitego o długości 29 km oraz czerwonego z Brodnicy do Łasina o długości 55 km.
3,0 km jezioro Niskie Brodno – posiada 87 ha powierzchni oraz maksymalną głębokość 18 m; młyn murowany z przełomu XIX i XX wieku; na skarpie nad jeziorem pomnik ofiar terroru hitlerowskiego – jeńców obozu pracy z lat 1942 – 1945. Dojazd PKS i PGK.
6,0 km Kruszynki – wieś. Około 1400 roku część Kruszyn Szlacheckich została przekazana przez rycerza Stefana z Konojad – kościołowi św. Katarzyny w Brodnicy. Około 1485 roku część tą wyodrębniono i nazwano Kruszynami Duchownymi., które następnie do 1599 roku były własnością miasta Brodnicy. Po ugodzie miasta z plebanem w 1599 roku miasto zwróciło osadę Małe Kruszynki – kościołowi św. Katarzyny. W 1672 roku w Kruszynach był folwark. W 1789 roku w osadzie znajdowało się 14 domów mieszkalnych. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z końca XIX wieku w otoczeniu niewielkiego parku; kapliczka przydrożna MB z 1946 roku.
9,0 km Kruszyny Szlacheckie – wieś. Po raz pierwszy wymieniona w 1343 roku jako Crussin, z której pochodzili rycerz Piotr oraz sołtys Gregor. W okresie wojny trzynastoletniej Kruszyny zostały zniszczone. W okresie XIX wieku majątek Kruszyński znajdował się kolejno u Umińskiego a następnie Mellinów. Pod koniec XIX wieku, po przeprowadzonej parcelacji majątku pozostała resztówka (250 ha), którą nabyli Kraszewscy. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z 1907 roku, położony nad brzegiem jeziora; kapliczka przydrożna MB z 1986 roku. Dojazd PKS.
12,0 km Grzybno – wieś. W latach 1423-1424 istniał tu majątek rycerski w komturstwie brodnickim. W 1526 roku król Zygmunt I nadał wieś Stanisławowi Orłowskiemu. Pod koniec XIX wieku dawny majątek szlachecki Grzybno został przejęty przez Komisję Osiedleńczą a następnie rozparcelowany. Ciekawostki krajoznawcze: dwór wzniesiony w 2 połowie XIX wieku; kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa 1896 roku, neogotycki, wzniesiony jako ewangelicki; dawny cmentarz ewangelicki z końca XIX wieku, został zniwelowany i rekatolizowany. Dojazd PKS.
15,0 km Bobrowo – wieś, siedziba gminy. Wzmiankowana jako gród w 1222 roku. W 1246 roku wielki mistrz krzyżacki Henryk von Hohenlohe przekazał gród biskupowi chełmińskiemu Heidenrykowi. W 1887 roku majątek został przejęty przez Komisję Osiedleńczą i rozparcelowany. W 1922 roku resztówkę dworską nabył Eugeniusz Zumbach, ojciec Jana (1915-1986), pilota i słynnego dowódcy dywizjonu 303 – wsławionego w „Bitwie o Anglię”. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Jakuba Starszego z około 1260 roku, gotycki; cmentarz katolicki; cmentarz ewangelicki z XIX wieku; park dworski, krajobrazowy z połowy XIX wieku oraz dwa grodziska; jedno na półwyspie jeziora Chojno, drugie nad jeziorem Oleczno. Dojazd PKS.
19,5 km Wądzyń – wieś. Gród przekazany w 1222 roku biskupowi pruskiemu Chrystianowi przez księcia mazowieckiego Konrada. W 1895 roku majątek przejęła Komisja Osiedleńcza, która dokonała jego parcelacji. Ciekawostki krajoznawcze: resztki parku dworskiego z 2 połowy XIX wieku; nikłe ruiny dawnego dworu; cmentarz ewangelicki z XIX wieku, położony na wysokim brzegu jeziora Wądzyńskiego oraz jezioro Wądzyńskie o pow. 170 ha i maksymalnej głębokości 35 m., nad którym umiejscowiona kapliczka MB z 1945 roku. Dojazd PKS.
22,5 km Lembarg – wieś. Wymieniana w latach 1402 – 1416 jako wieś włościańska w komturstwie brodnickim. W tym czasie we wsi były czynne dwa młyny wodne posiadające po 2 koła młyńskie. Ciekawostki krajoznawcze: kościół pw. św. Piotra i Pawła, wzniesiony na początku XIV wieku, gotycki; cmentarz przykościelny z wieloma ciekawymi nagrobkami z XIX wieku; młynarzówka i ruiny młyna z końca XIX wieku; neoklasycystyczny zajazd z 2 połowy XIX wieku; kuźnia z końca XIX wieku; nad brzegiem Lutryny przy granicy z wsią Mileszewy grodzisko wczesnośredniowieczne, owalne, funkcjonujące w 2 połowie XII wieku. Dojazd PKS.
25,5 Jaguszewice – wieś. Majątek rycerski wymieniony w 1366 roku należący do rycerza Jocoscha z nadania wielkiego mistrza krzyżackiego Winricha von Kniprode. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z połowy XIX wieku, park dworski krajobrazowy z połowy XIX wieku; budynki folwarczne z końca XIX wieku; kapliczka przydrożna z 1877 roku; budynki folwarczne z końca XIX wieku; przy polnej drodze do Jabłonowa Pomorskiego – grodzisko późnośredniowieczne, owalne z zachowanym wałem, funkcjonujące w XIV – XV wieku. Dojazd PKS.
28,0 km Jabłonowo Zamek – najstarsza część Jabłonowa Pomorskiego. Ciekawostki: na wzgórzu dominującym nad Lutryną wznosi się neogotycki pałac w stylu angielskim zaprojektowany przez berlińskiego architekta Augusta Stullera. Pałac wzniesiono w latach 1854-1859. Obecnie w pałacu mieści się Dom Generalny Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej. Park krajobrazowy o powierzchni 15,32 ha powstał w 2 poł. XIX w. z 27 gatunkami drzew ( m.in. żywotnik wschodni i zachodni). Pomnik przyrody: skupisko 3 dębów szypułkowych. Kościół św. Wojciecha, neogotycki, powstał w latach 1859-1864. W kościele znajduje się krypta grobowa fundatorów kościoła- Otolii i Stefana Narzymskich. Cmentarz ewangelicki z I połowy XIX w. Lutryna rzeczka przepływająca przez Jabłonowo Zamek ma całkowitą długość 29 km. Wypływa z jez. Chojno a ujście ma w rzece Osie, obok miejscowości Świecie n/Osą. Dojazd PKS.
29,5 km Jabłonowo Pomorskie- miasteczko z ponad 4 tysiącami mieszkańców, położone w północnej części ziemi chełmińskiej. Pierwsza wzmianka dotyczy roku 1222 kiedy to książę mazowiecki Konrad nadał część grodów i wsi w ziemi chełmińskiej w tym Jabłonowo, biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Kolejny raz Jabłonowo wymienione zostało w 1295 roku oraz w 1322 roku, przy określeniu granic z miejscowościami Górale i Konojady. W 1871 r. doprowadzono do Jabłonowa linię kolejową z Torunia, w 1872 r. przedłużono ją do Ostródy. W 1878 r. przeprowadzono linię z Jabłonowa do Grudziądza, w 1886 roku z Jabłonowa do Brodnicy a w 1899r. skomunikowano Jabłonowo z Prabutami. Doprowadzenie linii kolejowych uczyniło z Jabłonowa duży węzeł kolejowy i pobudziło rozwój miejscowości. Prawa miejskie Jabłonowo otrzymało w 1962 roku stając się najmłodszym miastem ziemi chełmińskiej. Ciekawostki: kościół parafialny p.w. Chrystusa Króla, neogotycki, orientowany. Wzniesiony został dla gminy ewangelicko – unijnej w 2 połowie XIX w., przy ul. Sikorskiego buk pospolity będący pomnikiem przyrody ( posiadający 325cm obwodu, 20 m wysokości i liczący ponad 200 lat). Dojazd PKP i PKS.
34,0 km Buk Pomorski- wieś. Przekazana w 1222 roku biskupowi pruskiemu Chrystianowi przez księcia mazowieckiego Konrada. W XVIII wieku Buk posiadał wielkość 3 łanów ( około 51 ha) i należał do miasta Radzynia Chełmińskiego. Ciekawostki krajoznawcze: cmentarz ewangelicki z XIX wieku. Dojazd PKS.
37,5 km Nowa Wieś Szlachecka- wieś. Po raz pierwszy wymieniona w 1423 roku
(Newodorf) w przywileju wielkiego mistrza krzyżackiego Pawła von Russdorf nadającym ją Hannosowi von Sykow i jego małżonce Annie. W skład dóbr wchodziły m.in.. Nowa Wieś, Wardęgowo, Osetno, Mierzynek oraz Nowy Młyn. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z przełomu XV/XVI wieku, rozbudowany w 2 połowie XVII oraz w 1 połowie XVIII wieku- jest świetnym przykładem – dworu alkierzowego; studnia na wodę z okresu przebudowy dworu oraz park dworski krajobrazowy z połowy XIX wieku z 16 gatunkami drzew. Zespół dworsko-parkowy obecnie stanowi własność diecezji toruńskiej. Dojazd PKS.
39,0 km Płowężek- wieś. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1440 roku jako majątek w komturstwie pokrzywieńskim, należący do rycerza Bolka. W 1672 roku w majątku, należącym do rodziny Kryskich znajdował się młyn wodny. W 1743 roku obok majątku istniała żydowska kolonia wymieniona podczas wizytacji parafialnej. W końcu XIX w. Płowężek posiadał 338 ha powierzchni i należał do Arnolda Borrisa. Ciekawostki krajoznawcze: nad rzeką Osą ruiny dawnego spichlerza dworskiego z końca XIX wieku; park dworski z początku XX w., mocno zdewastowany; jezioro Płowęż- wymienione w 1439r. o powierzchni około 174 ha i maksymalnej głębokości około 6,5 m. Przy południowym brzegu jeziora grodzisko późnośredniowieczne, stożkowe, funkcjonujące w okresie XIII-XIV w. Skrzyżowanie szlaków turystycznych: czerwonego: Brodnica-Jabłonowo Pomorskie-Łasin, długość 55 km oraz szlaku zielonego: Radzyń Chełmiński- Ostrowite, długość 32 km.
39,5 km rzeka Osa- most. Prawy dopływ Wisły, do której wpada w miejscowości Zakurzewo u stóp Gór Łosiowych w Basenie Grudziądzkim. Początek Osie dają wody jeziora Ząbrowo k/Ząbrowa w województwie warmińsko-mazurskim. Długość rzeki wynosi około 96 km. Osa prowadzi swoje wody przez następujące miejscowości: Ząbrowo, Mózgowo, Trupel, Gulb, Czachówki, Biskupiec Pomorski, Babalice, Płowęż, Mędrzyce, Słupski Młyn, Rogoźno Zamek, Kłódkę, Owczarki, Mokre i Zakrzewo. Przepływa również przez kilka jezior: Popówko, Trupel, Płowęż. Wody Osy napędzały niegdyś koła młynów wodnych w: Zazdrości, Biskupcu Pomorskim, Babalicach, Płowężku, Mędrzycach, Słupskim Młynie oraz w Kłódce. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego rzeka Osa stanowi historyczną granicę pomiędzy ziemią chełmińską a Pomezanią. W 1994 roku na Osie i obszarze przyległym powstał rezerwat krajobrazowy „Dolina Osy”, który obejmuje powierzchnię ok. 670 ha, z czego 610 ha to powierzchnia leśna otaczająca rzekę. Pozostałe 60 ha to łąki i koryto rzeki obejmujące odcinek 14 km pomiędzy miejscowościami Rogóźno Zamek i Przesławice. Ochronie prawnej podlega środowisko geograficzne m.in. meandrująca rzeka, parowy, jary, nisze źródliskowe a także fauna z orlikiem krzykliwym i hajstrą (bocianem czarnym ) oraz flora z czosnkiem niedźwiedzim na czele.
43,0 km Lisnowo- wieś. Pierwsza historyczna wzmianka o Lisnowie ( Leistenow) pochodzi z 1285 roku kiedy to właścicielem wsi oraz rozległych dóbr obejmujących 1000 włók był rycerz Dietrich Stange. W XVI w. majątek szlachecki należał do niemieckiej rodziny von Drahe. Ostatnimi właścicielami majątku przed II wojną światową byli Schulemannowie. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny p. w. Chrystusa Króla, wybudowany w latach 1959-1961, w miejscu poprzedniego również murowanego wzniesionego przez gminę ewangelicką w latach 1866-1867 a zniszczonego w czasie II wojny światowej; pałac z 3 ćwierci XIX w. w otoczeniu parku krajobrazowego z poł. XIX w., w którym wznosi się grobowiec rodzinny Schulemannów z początku XX w., nad jeziorem Szańcowym, wznoszą się wały średniowiecznego grodziska, gdzie jeszcze na początku XX w. stał wiatrak. Dojazd PKS.
49,5 km Szonowo Szlacheckie- wieś. Powstała na początku XVIII wieku przez wyodrębnienie się części gruntów z Szonowa Królewskiego. Od 1729 roku dzierżawcą majątku był Andrzej Kczewski, właściciel majątku Nogat położonego na północ od Łasina. W 1885 roku wieś i majątek Szonowo Szlacheckie obejmowały łącznie 855 ha powierzchni.
W tym samym czasie było tam 78 domów z 385 mieszkańcami. Majątek specjalizował się w hodowli krów rasy holenderskiej i owiec rasy Rambouillet i Negreti. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z 2 połowy XIX wieku; park dworski krajobrazowy z 2 połowy XIX wieku, zaniedbany; cmentarz rodowy rodziny Schauer z początku XX w., zniszczony i zaniedbany oraz kapliczka MB z 1957 roku. Dojazd PKS.
51,0 km Szonowo Królewskie- wieś. Pierwsza wzmianka o wsi (Schonaw) pochodzi z 1298 roku, w którym wielki mistrz krzyżacki Meinhard von Querfurt nadał 6 łanów (t.j. ok. 107 ha) ziemi we wsi – tutejszemu kościołowi. Po okresie wojen szwedzko-polskich wieś uległa zniszczeniu i wyludnieniu. Na początku XVIII w. część wsi została wyodrębniona i usamodzielniona w formie majątku szlacheckiego- przyjmując nazwę Szonowo Szlacheckie. W 1720 roku sołectwo we wsi posiadał Władysław Żywicki a w poł. XVIII w. niejaki Wildgans. Do okresu rozbiorów wieś znajdowała się w starostwie grudziądzkim. W końcu XIX w. wieś posiadała 191 mieszkańców i 37 domów mieszkalnych. Dojazd PKS.
55,0 km Łasin- miasto liczące 3300 mieszkańców położone w północnej części województwa kujawsko-pomorskiego, nad jeziorem Łasińskim. Pierwsza historyczna wiadomość o Łasinie (Leszyn) pochodzi z tzw. falsyfikatu mogileńskiego, który został wydany w 1065 roku przez króla Bolesława Śmiałego. W XIII w. bracia Jakub i Mateusz założyli wieś, która w dokumentach była nazywana „ Leśną wsią” lub „Łasińską wsią”. W oparciu o nią w 1298 roku krzyżacki mistrz krajowy Meinhard z Querfurtu zezwolił Janowi de Nemore na lokację miasta. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku miasto zostało włączone do Korony. W 1628r. podczas wojny Szwedzi złupili, zniszczyli i spalili Łasin; wtedy też zostały zniszczone ważne dokumenty dotyczące miasta. Na początku XVIII w., mieszkańców nawiedziła dżuma, po której w 1719 roku Łasin został strawiony przez pożar. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku został przyłączony do Prus. Miasto posiadało wtedy 77 domów i 472 mieszkańców. Niepodległość do Łasina zawitała 22 stycznia 1920 roku, kiedy do miasta wkroczyły oddziały Wojska Polskiego. Ciekawostki krajoznawcze: kościół parafialny św. Katarzyny, gotycki, wzniesiony w I poł. XIV w.; budynek ratusza, zbudowany w 1900 roku, wewnątrz którego ekspozycja archeologiczna; wieża ciśnień z 1893 roku z rzeźbą św. Floriana; budynek młyna murowany z początku XX wieku, przy ul. Radzyńskiej; jezioro Łasińskie (lub Zamkowe) o powierzchni 155 ha oraz maksymalną głębokością 5 metrów; pomnik zamordowanych mieszkańców Łasina i okolic z okresu II wojny światowej na Magdalence oraz Muzeum Pożarnictwa Ziemi Pomorskiej przy OSP – otwarte w 1976 roku. Dojazd PKS.
 (1).png "Program Ciepłe Mieszkanie")
 (1).png "program internet.gov.pl")
