Brodnica - www.portal.brodnica.pl

Brodnica - stolica Pojezierza Brodnickiego liczącego ponad 100 jezior. Miasto z ponad 700-letnią tradycją. Leży nad Drwęcą, na granicy historycznych regionów: Ziemi Chełmińskiej, Prus i Mazowsza. Nazwę swą (zarówno polską jak i niemiecką Strasburg) zawdzięcza właśnie granicznemu położeniu i przejściu przez rzekę zwanemu brodem. Korzystne położenie sprawiło, iż przez stulecia miasto było ważnym ośrodkiem handlowym, pośredniczyło w handlu między krajami Europy Zachodniej i Wschodniej.

Najstarszą częścią miasta jest leżące na lewym brzegu Drwęcy Michałowo, gdzie już od XII wieku istniała komora celna i kasztelania należąca do książąt mazowieckich i kujawskich. Po sprowadzeniu przez księcia Konrada Mazowieckiego w 1226 r Krzyżaków do Ziemi Chełmińskiej nowi gospodarze terenu utworzyli opozycyjny do Michałowa ośrodek administracyjno-gospodarczy (pierwsza informacja historyczna o grodzie z roku 1263). Akt lokacyjny i prawa miejskie Brodnica otrzymała przed rokiem 1298. Ziemię Michałowską Zakon Krzyżacki przejął w zastaw (1303) a następnie nabył na własność (1317) za długi od księcia kujawskiego Leszka Ziemomysłowica. Od tego momentu Michałowo upadło do rangi wsi stanowiącej własność Brodnicy.

XIV wiek stanowi okres gospodarczego rozkwitu miasta. Miasto intensywnie rozwijało się dzięki licznym przywilejom i nadaniom ziemi, wykorzystując położenie na skrzyżowaniu traktów handlowych. W latach 1305-1339 wybudowano warowny zamek, miasto otoczono potężnymi murami (1320-1330), wzniesiono kościół farny, ratusz i obronne bramy wjazdowe. Do początków XV wieku Brodnica stanowiła jeden z ważniejszych ośrodków gospodarczo-militarnych państwa krzyżackiego. Z zachowanych dokumentów wiemy, że Krzyżacy gromadzili tu zapasy żywności i broni wielokrotnie większe niż np. w Toruniu czy Grudziądzu. Czasy rozkwitu przeżywało również miasto, w którym nastąpił rozwój rzemiosła i handlu. Militarne i gospodarcze znaczenie miasta i brodnickiej komturii wynikało niewątpliwie z przygranicznego położenia. Herbem miasta od XIV wieku jest wizerunek otwartej prawej dłoni: symbol życzliwości, gościnności i praworządności, a herbem brodnickiej komturii był czerwony jeleń na białym tle.

W burzliwym okresie wojen polsko-krzyżackich w pierwszej połowie XV wieku Brodnica i Ziemia Michałowska kilkakrotnie przechodziła pod panowanie polskie. W 1440 miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. Pierwszym polskim kasztelanem Brodnicy w latach 1454-56 został jeden z głównych twórców Związku - rycerz Jan z Wichulca. Do Królestwa Polskiego Brodnica przyłączona została definitywnie od drugiego pokoju toruńskiego (1466). Jako miasto królewskie stała się siedzibą starostów pochodzących z wybitnych rodów (np. Mikołaj i Rafał Działyńscy oraz Zofia Zamoyska - siostra Jana Zamoyskiego). Od początku XVII wieku starostwo brodnickie nadawane było członkom rodziny królewskiej. Starościnami brodnickimi były: Anna Wazówna - siostra Zygmunta III Wazy oraz jego żona Konstancja i córka Anna Katarzyna, żona Władysława IV - Cecylia Renata oraz jego doradca i kanclerz wielki koronny Jerzy Tęczyn Ossoliński, Maria Kazimiera - żona Jana III Sobieskiego, hetman polny koronny Marcin Kalinowski oraz marszałek wielki koronny Franciszek Baliński którego Warszawa uhonorowała nazwą ulicy Marszałkowskiej. Utworzony w 1560 roku powiat michałowski ze stolicą w Brodnicy obejmował tereny ziemi michałowskiej i lubawskiej oraz starostw brodnickego i radzyńskiego.

Drugi okres rozkwitu miasta związany jest z osobą Anny Wazówny, która jako protestantka nie mogła przebywać na dworze ultrakatolickiego brata Zygmunta III. Królewna Anna objęła brodnickie starostwo w 1605 roku i mieszkała tu do śmierci w 1625 r. Była osobą inteligentną, wykształconą. Stworzyła w Brodnicy silny ośrodek intelektualny szczycący się tolerancją religijną. Obawiano się jej luterańskiego wyznania, szemrano, że 37-letnia kobieta nie podoła obowiązkom i przekaże zarząd w obce rece. Na brodnickim dworze gościła uczonych i pisarzy, których była gorliwą i hojną protektorką. Wazówna, królewna szwedzka, wnuczka Zygmuta Starego i Bony z energią przystąpiła do przebudowy pałacu wzniesionego przez Rafała Działyńskiego w 1564 r., czyniąc zeń nowoczesną siedzibę, w którym zmarła w 1625 r. W Brodnicy tworzył wówczas znany polski działacz protestancki, pastor, pisarz religijny i pedagog Erazm Gliczner. Królewna prowadziła bogatą korespondencję z uczonymi. Interesowała ją tematyka religijna i botanika. Profesor Uniwersytetu Krakowskiego Szymon Syreniusz zadedykował jej pierwszy polski zielnik. Anna Wazówna zmarła w Brodnicy i spoczywała tu przez 11 lat, aż do czasu uroczystego pochówku w Toruniu.

Wraz ze śmiercią królewny Anny zaczęły się dla Brodnicy wyjątkowo niepomyślne czasy. Okres wojen oraz konfliktów religijnych dopełniły zarazy i pożary nawiedzające miasto. Okres rozbiorów Brodnica przetrwała pod władzą Prus przez 148 lat, będąc znów miastem leżącym na granicy z zaborem rosyjskim. To na błoniach pod Brodnicą zakończyło się powstanie listopadowe. We wrześniu 1831 roku pod Brodnicą przez granicę z Prusami przeszły główne siły powstańcze wraz z korpusem generała Rybińskiego. 20 tysięcy powstańców przebywało w Brodnicy przez okres kwarantanny (epidemia cholery). Pewne ożywienie gospodarcze przyniósł właśnie wiek XIX. Powstały w mieście pierwsze zalążki przemysłu, rozwijało się rzemiosło. Linie kolejowe połączyły Brodnicę z innymi miastami regionu, a na początku XX wieku wybudowano kanalizację, wodociągi i elektrownię miejską.

Z okresem rozbiorów związane jest także powstanie najstarszego w Polsce Banku Spółdzielczego funkcjonującego nieprzerwanie od 1862 roku. W istniejącym od 1873 roku Gimnazjum powstała polska organizacja filomacka. Jej działalność zakończyła się głośnym procesem politycznym w Toruniu w 1901 roku.

Wybuch I wojny światowej ożywił dążenia niepodległościowe wśród mieszkańców Brodnicy. Niepodległość Brodnica odzyskała 18 stycznia 1920 roku. Jednak nie na długo. Wyzwolona została przez wojska generała Hallera. W latach 1921-24 w Brodnicy gościli: premier Wincenty Witos, marszałek Józef Piłsudski (przejazdem, witano go na dworcu kolejowym) oraz prezydent RP Stanisław Wojciechowski.

Już 1 września 1939 r. miasto znalazło się w zasięgu działań wojennych i wkrótce zostało wcielone do III Rzeszy. Ofiarą okupanta stała się przede wszystkim miejscowa inteligencja, rozpoczęły się masowe aresztowania, egzekucje, wywóz do obozów koncentracyjnych.

22 stycznia 1945 r. wkraczające do Brodnicy oddziały Armii Czerwonej zakończyly okres hitlerowskiej okupacji. Rozpoczął się kolejny etap w historii miasta - odbudowa z wojennych zgliszczy oraz przemiany gospodarcze i polityczne nie akceptowane przez ogół społeczeństwa.

Wybudowano nowe osiedla mieszkaniowe, stworzono wiele miejsc pracy, przybywało mieszkańców. Przemiany ustrojowe w 1989 r. przyniosły liberalizm gospodarczy, a nowe rozwiązania prawne pozwoliły na uaktywnienie się wielu mieszkańców Brodnicy.

Współczesna Brodnica, to nie tylko liczne zabytki i urokliwe zakątki, to również miasto o ambicjach gospodarczych, które w 1998 r. obchodziło swój jubileusz 700 - lecia istnienia i nadania praw miejskich.

ZABYTKI

Zamek – ruiny (ul. Zamkowa 1)

Wzniesiony przez Zakon Krzyżacki w latach 1285-1339 na planie zbliżonym do kwadratu o boku 45 m., z budynkami wokół dziedzińca i wysoką wieżą (62m). Zbudowany, by strzec strategicznego brodu przez Drwęcę, miasta zwanego kluczem i bramą do Prus. Od 1331 r. zamek był siedzibą komturii i jednym z najpotężniejszych zamków krzyżackich. W 1415 roku budowniczy Mikołaj Fellenstein dokonał przebudowy fortyfikacji, dostosowując je do nowych wymagań sztuki wojennej. Drobniejsze prace budowlane w 1452 roku rozpoczął ostatni komtur brodnicki Heinrich von Rawenstein. Zdobyty w 1462 r. przez wojska Związku Pruskiego, od 1481 r. siedziba starostów polskich. Zniszczony podczas pożaru w 1550 r. - popadł w ruinę w trakcie wojen polsko-szwedzkich. Rozebrany po 1785 r., z wyjątkiem odrestaurowanej w 1842 r. wieży, która obecnie jest najwyższym obiektem gotyckim na wschód od Wisły i jednym z ciekawszych punktów widokowych. W latach 70-tych XX wieku odrestaurowano część piwnic, w których mieszczą się sale wystawowe Muzeum w Brodnicy.

Brama Chełmińska (ul. Mały Rynek 4)

Brama Chełmińska zwana Kamienną, wzniesiona w latach 1310-30 i nadbudowana ok. 1370 r., odnowiona w 1898 r. z częściową rekonstrukcją szczytów. Stanowiła element średniowiecznych obwarowań miejskich. W XIX w. używana jako więzienie, a w latach 70. wraz z przylegającą kamieniczką została adaptowana na siedzibę muzeum. Założona na planie kwadratu, dwukondygnacyjna ze szczytami schodkowymi i sterczynami oraz półkoliście zamkniętymi tynkowanymi blendami okiennymi. Od północy zachował się fragment szyi bramnej. W wejściu zrekonstruowana współcześnie drewniana brona (krata). Obecnie w Bramie Chełmińskiej mieści się galeria, zaś w przyległej kamieniczce przy Małym Rynku 4 - sale wystaw czasowych.

Wieża Bramy Mazurskiej (ul. Kościuszki 12)

Zbudowana została na początku XIV wieku, a podwyższona około 1370 roku. W średniowieczu była częścią murów miejskich – basztą obronną przy nieistniejącej już południowej bramie miejskiej, zwanej mazurską. Wieża w dolnej części czworoboczna, na wysokości pierwszej kondygnacji przechodzi w ośmiobok. Obecnie siedziba PTTK Oddziału w Brodnicy.

Spichlerz (ul. Św. Jakuba 1)

Budowa renesansowa z ok. 1604 r., przebudowany na przełomie XIX i XX w. Pierwotnie dwu, obecnie czterokondygnacyjny ze zrekonstruowanym współcześnie szczytem renesansowym. W ścianie szczytowej portal zamknięty trójkątnym łukiem odcinkowym. Wewnątrz oryginalne belkowania drewniane. Obecnie siedziba muzeum i Centrum Edukacji Ekologicznej.

Pałac Anny Wazówny (ul. Zamkowa 1)

Pałac znajduje się w centrum miasta naprzeciw zamku. Wzniesiony w latach 1550-1584 przez starostę Rafała Działyńskiego, stał się rezydencją starostów polskich. W roku 1605 r. pałac przebudowano dla starościny Anny Wazówny, która mieszkała w nim do śmierci. Poza Anną Wazówną starostami brodnickimi byli: Konstancja - żona króla Zygmunta III Wazy, jego córka Anna Katarzyna, żona Władysława IV – Cecylia Renata oraz jego doradca i kanclerz wielki koronny Marcin Kalinowski oraz marszałek wielki koronny Franciszek Baliński. Pałac spalony w 1945 r., następnie odbudowany w latach 1960-1970. Nawiązuje swą stylistyką do rezydencji skandynawskich.

Starówka

Do dziś zachowany średniowieczny układ zabudowy, ograniczony z jednej strony brzegiem Drwęcy, z drugiej ulicą Przykop biegnącą wzdłuż dawnej fosy, okalającej niegdyś miejskie mury. W centrum rynek o unikatowym trójkątnym kształcie oraz pozostałości gotyckiego ratusza z końca XIV wieku, w latach 1598-1648 wykorzystany na zbór ewangelicki, spalony w 1631 roku. W wieży ratuszowej dwa dzwony z roku 1553 i 1554. Wokół rynku eklektyczne kamieniczki z XIX wieku. Nietypowy brodnicki rynek posiada kształt wydłużonego trójkąta. Tak jak przed wiekami, jest najważniejszym miejscem dzisiejszej Brodnicy. Malownicze uliczki sprawiają, że zarówno Brodniczanie jak i goście, chętnie tu wypoczywają i spędzają wolne chwile.

Kościół farny - kościół parafii pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej (ul. Farna 1)

Budowę kościoła rozpoczęto w 1285 r. Budowany jako bazylika, prezbiterium ukończono ok. 1320 r., korpus i sklepienie pobudowano w latach 1340-1370. Wieża, jedna z dwóch zaplanowanych, wzniesiona została w 1370 r., nadbudowana ok. 1485 r. W latach 1554-1598 kościół był w rękach luteranów. Fara ma 56 m długości i 27 m szerokości. Trójnawowa o układzie halowym. W nawie głównej i prezbiterium występują sklepienia gwiaździste z rzeźbionymi zwornikami, w nawach bocznych sklepienia krzyżowe. Najważniejsze zabytki fary: zespół rzeźb 12 apostołów z drugiej poł. XIV w., Grupa Ukrzyżowania z XVI w., kamienna chrzcielnica z XVII w.

Kościół i klasztor poreformacki - kościół parafii pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (ul. Sądowa 5)

Zbudowany w 1751 r. (pierwotnie drewniany) z fundacji starosty Pląskowskiego, po pożarze w 1759 r.. odbudowany jako ceglany, w stylu barokowo-rokokowym. Do kasacji zakonu w 1831 r. należał do reformatów. Następnie kościół przemianowano na garnizonowy, klasztor zaś zamieniono na więzienie. Od roku 1947 ponownie w rękach franciszkanów. Wnętrze kościoła zdobią cztery bogato rzeźbione w drewnie lipowym ołtarze barokowe. W podziemiach klasztoru zmumifikowane ciała zmarłych z XVIII w. Od 1996 r. Sanktuarium św. Antoniego.

Kościół poewangelicki – obecnie rzymskokatolicki kościół filialny pw. Matki Bożej Królowej Polski (ul. Kościelna 1)

Budowę świątyni rozpoczęto w 1827 r., poświęcona została w 1830 r. Zbudowany w stylu neoklasycystycznym, wymiary: 33 m długości i 17 m szerokości.

Park Chopina (ul. Kamionka)

Park miejski początkami sięga czasów Anny Wazówny, która mieszkając w Brodnicy w latach 1605–1625, założyła przy swojej rezydencji duży ogród. W okresie międzywojennym dawny pałacowy ogród zmieniony został na park miejski. 20 grudnia 1956 roku parkowi nadano imię Chopina. Ustawiono w nim popiersie kompozytora – obecnie widoczne w środkowej części parku. Park obejmował pierwotnie ok. 2 ha powierzchni. Występują tu różne gatunki krzewów i drzew, a wśród nich okazy pomnikowe 200-letnie: platan, klon i kasztanowiec oraz 300-letnia lipa. Naprzeciw parku - dąb „Kopernik” liczący sobie ok. 500 lat. W południowym zakątku parku przy ul. Kamionka umieszczono tablice pamiątkowe z herbami miast partnerskich, z którymi Brodnica podpisała umowy o współpracy partnerskiej.

Wszystkie zabytki, otoczone pieczołowitą opieką konserwatorską, są zagospodarowane i stanowią atrakcje turystyczne.